 |
| די ערשטע זייט פונעם ערשטן נומער פון קול מבשר |
 |
| גיט א קוועטש |
ווילט איר אפשר אַ בלעטער טאָן, בעסער נאָך: בפירוש אַ לייען טאָן די צוויי
וויכטיקסטע וואַרשעווער טאָג־צייטונגען – דעם היינט (1908 - 1939) אָדער דעם מאָמענט (1910 - 1939) – אדרבא ואדרבא. און וויזוי, פרעגט זיך אַ פראַגע – קאָן
אַ פאָרשער פון דער יידישער ליטעראַטור און קולטור זיך באַגיין אָן די וואַרשעווער ליטעראַרישע בלעטער (1924 - 1939), אָן דער ווידער אַ מאָל וואַרשעווער טעאַטער־וועלט (1908 - 1909). שוין אָפּגערעדט פון די פריער שוין דערמאָנטע מעכטיק אויפטוערישע בויער און שאַפער אונדזערע: שלום־עליכם מיט זיין קיעווער יידישער פאָלקסביבליאָטעק (1889 - 1888) און מרדכי ספּעקטאָרס וואַרשעווער דער הויז־פריינד (1889 און שפּעטער).
 |
| טעאטער וועלט |
פאַר די "פיינשמעקערס" וואָס קאָנען זיך בלי שום אופן ניט
באַגיין אָן דער פאָרשערישער ליטעראַטור אויף יידיש – און איר מעגט עס גלייבן
ס'איז בפירוש כדאי זיך צו באַקענען מיט יענע פּובליקאַציעס – האָט מען שוין אַ גאַנץ
פיינע ביבליאָטעק מיט לינגוויסטישע, ווי אויך פילאָלאָגישע און היסטאָרישע
צייטשריפטן, יאָרביכער א.ד.ג. שיער ניט אַלע בענד פון ייוואָ־בלעטער מיט כמעט אַלע נומערן פונעם ייוואָ'ס לינגוויסטישן זשורנאַל יידישע שפּראַך קען מען ליינען אויפן וועב, אָדער אַראָפּנעמען גאַנצערהייט ביי זיך
אויפן אייגענעם קאָמפּיוטער אינדערהיים, צי זיצנדיק אין א געמיטלעכן קאפע טאַקע אויף אייער זשוואַוון שלעפּטאָפּ. אפילו דעם קיעווער זשורנאַל די יידישע שפּראַך (אמת דערווייל נאָר פון די ערשטע
צוויי יאָר פון זיין עקזיסטענץ: 1928-1927) קען מען לייענען אויפן
אינטערנעט און הלוואי וואָלט מען אויך געקאָנט אויפהיטן קאָפּיעס דערפון ביי זיך אויף להבא.
 |
| אפּנים דער סאַמע לעצטער נומער פון די ליטעראַרישע בלעטער |
 |
| דער וואונדערלעכער אינדעקס צו דער יידישער פּעריאָדיק |
אין 1963
האָט קאַדיע מאָלאָדאָווסקי פאַרעפנטלעכט אינעם צענטן נומער פון איר זשורנאַל סביבה (נומ.10, זז. 2-7) אַן אינטערעסאַנטן עסיי, מיטן נאָמען: "אָפּגעשלאָגן פון ביידע ברעגן
(וועגן אידן וואָס שרייבן אויף פרעמדע שפּראַכן)" אין וועלכן די מחברטע
"רעכנט זיך אָפּ" מיט יידן שרייבער, וואָס שאַפן, אָדער האָבן געשאַפן אויף
ניט־יידישע לשונות. דער עסיי באַהאַנדלט
אין אַן אַנדער קאָנטעקסט די פאָרשערין אַליסאָן שעכטער אין איר אינטערעסאַנטן בוך
איבער דידיאַספּאָרישע מאָדערניזמען אין יידיש און העברעאיש (זז. 182-181 און 185;
אגב, דאָרט ווערט די דאַטירונג, 1963, אָנגעגעבן טעותדיק ווי 1966). אָפּשטעלדיק
זיך אין איר עסיי אויף דעם פּוילישן דיכטער יוליאַן טואווים,
זאָגט מאָלאָדאָווסקי: "איך געדענק ניט אַז זיינס אַ ליד זאָל זיין אַפילו
איבערזעצט אין אַ אידישער צייטשריפט." (ז. 4) דער קאָנטעקסט איז גאַנץ קלאָר –
טואווים (קאַדיע מאָלאָדאָווסקי שרייבט דווקא מעשה־לשון־קודשדיק: טובים) איז דאָ אַ מין מוסטער פון אַ שרייבער וועלכער איז בפירוש "אָפּגעשלאָגן פון ביידע ברעגן", היינו, לויט דער מחברטעס באַהויפּטונג – ניט איז ער אַזוי
טיף פּויליש ווי אדם מיצקעוויטש און ניט איז ער אַ יידישער שרייבער (אפילו אָן "אַ
יידישן אָדער" ווי אַשטייגער היינריך היינע. – און דאָס טראָץ דעם באַרימטן עסיי־אויסגעשריי פון
יוליאַן טואווים, "מיר, פּוילישע יידן", אין 1944, אין העברעאישער און יידישער
איבערזעצונג: דאָ).
אַז איינער זאָגט "איך געדענק ניט" קען מען עס פאַרשטיין
ניט נאָר ווי אַ פּאָלעמיש (אָדער קריטיש) אַנגאַזשירטע דעקלאַרירונג פון אַמנעזיע,
צי פון ניט וועלן זיך צו דערמאָנען אין עפּעס וואָס האָט ניט איבערגעלאָזט קיין אמתן
שפּור אין יענעמס געדעכעניש. עס קאָן אויך באַדייטן, אַז דער מענטש געדענקט טאַקע פּשוטו־כמשמעו
ניט. בפרט נאָך יענע צייטן... גיי זוך נאָך אויסצופּרובירן זיין זכרון אין די
הונדערטער יידישע צייטשריפטן כדי געוואויר צו ווערן צי מע האָט טאַקע געדרוקט
עפּעס פון דעם צי יענעם מחבר.
אָבער היינט־צו־טאָג איז עס גאָרניט אַזאַ שווערע מלאכה
נאָכצוקאָנטראָלירן די יידישע צייטשריפטן. מע גייט אַריין אין דעם אויבן־דערמאָנטן
אינדעקס פון דער יידישער פּעריאָדיק און מע זוכט דאָרט אויס (אונטער: "אַלע
מינים אויטאָרן"): ''טוּווים'' (ניט חלילה ''טוווים'' אָדער ''טואווים'',
ווייל מערסטנס מוז מען אין יענעם וואונדערלעכן אינדעקס אויסזוכן די נעמען גענוי
לויט דער ייוואָ אויסלייג־סיסטעם). געפינט מען גלייך אויס אַז צווישן
די יאָרן 1924 און 1954 זענען טואווימס ווערק אין יידישער איבעזעצונג געווען
פאַרעפנטלעכט 21 מאָל אין פאַרשידענע צייטשריפטן אין ווילנע, וואַרשע,
ניו־יאָרק (און אפילו אין איין פאַל אין: סיגעט). אפילו אין בוך־פאָרעם געפינט מען צוויי באַזונדערע
פּאָזיציעס טאָמער זוכט מען "טוווים" אין archive.org און europeana.eu.
אַ שטיקל נאָטא בענע צום סוף, לית מאן דפּליג אַז קאַדיע מאָלאָדאָווסקי איז איינע פון די
וויכטיקסטע און טאַקע פון די גרעסטע פּאָעטן אונדזערע. זי האָט אויך געשאַפן אַ ריי דערציילונגען און
רעפּאָרטאַזשן (ביידע אַרויס אין אַ באַזונדערע ביכער אין 1957). אַז זי איז
געווען דער אַרויסגעבער און רעדאַקטאָר פון אַ וויכטיקער צייטשריפט – סביבה – איז אויך
ניט קיין גרויסער סוד. עס זעט אָבער אויס אַז זי איז געווען אַ ראַפינירטער
עסייאישט און קריטיקער, צו־מאָל אפשר פּאָלעמיש פאַרשפּיצט – וואָס איז לאוו דווקא
א חיסרון. דער עיזבון פון אירע קריטישע אַרטיקלען און עסייען זעט אויס צו זיין
גאָר רייך און זי האָט זיי אָנגעהויבן צו דרוקן נאָך אינעם פאַרמלחמהדיקן פּוילן.
אירע פּובליקאַציעס אין דער פּעריאָדיק לויטן אינדעקס (390 אין צאָל) שטייגן איבער
אפילו די צאָל פאַררעגעסטרירטע פּובליקאַציעס פון יעקב גלאַטשטיין (309).
גלאַטשטיינס בענד "אין תוך גענומען" (דער ערשטער איז אַרויס אין 1947) זענען
גוט באַקאַנט און האָבן פאַרזיכערט זיין אָרט ווי שיער ניט דער וויכטיקסטער און
ראַפינירסטער קריטיקער פון דער מאָדערנער יידישער ליטעראַטור, בפרט אין דער
צווייטער העלפט פונעם 20סטן יאָרהונדערט. נאָך מער, שוין נאָך די "אין תוך
גענומען" בענד האָט ער אין 1963 און 1967 אַרויסגעגעבן נאָך צוויי באַזונדערע
זאַמלונגען פון זיינע עסייען און שוין נאָך זיין פטירה אין 1971 זענען אַרויס נאָך
צוויי אין 1972 און 1978. אָבער אויף ווי־ווייט מיר איז באַוואוסט קיין שום בוך
איינזאַמלונג פון קאַדיע מאָלאָדאָווסקיס, זאָל זיין כאָטש אויסגעקליבענע, עסייען
און קריטישע אַרטיקלען איז קיינמאָל ניט דערשינען. הלוואי עס זאָל קומען אַן אויסלייזער,
וואָס זאָל ברענגען אַ שטאַרק פאַרדינטן תיקון פאַר איר ראַפינירטער און אינטעלעקטועל רייצנדיקער עסייאיסטיק.
קאַדיע מאָלאָדאָווסקי לייענט פאָר איר באַרימט ליד "אל חנון"י
יעקב גלאַטשטיין לייענט זיין ברייט באַקאַנט ליד "אַ גוטע נאַכט, וועלט!"
