שלום־עליכמס טביה – בוך, פּיעסע, פילם

 גיט אָ קוועטש אויף יעדעס בילד וועט עס אײַך פאַרבינדן מיטן שייכותדיקן מאַטעריאַל

שלום־עליכם האָט זײַן טביהן פאַרוואַנדלט אין אַ פּיעסע ווייניקסטן איין מאָל און איין מאָל האָט ער געשאַפן אַ קינאָסצענאַר פאַר דעם ערשטן טייל פון יענעם ווערק. דעם סצענאַר האָט ער אָנגעשריבן אויף רוסיש און עס געפינט זיך אינעם שרייבערס אַרכיוו אין "בית שלום־עליכם" אין תּל אביב. יענעם סצענאַר ווי אויך אַנדערע האָט באָריס (בער, דוב־בער) קאָטלערמאַן פאַרעפנטלעכט און זייער פײַן באַשריבן, אַרומגערעדט און אַנאַליזירט אין זײַן שטאַרק געראָטענעם בוך (https://tinyurl.com/yxfwhh5z) איבער דעם גרויסן שרײַבערס באַמיאונגען אַרײַנצודרינגען אין דער פילם אינדוסטריע אין יענער חלוצישער תּקופה פון דעם נײַסטן קינסטלערישן און פאַרווײַלערישן מעדיום. פון די אַלע באַמיאונגען איז ליידער אויסגעלאָזט אַ בוידעם און אונדזער קלאַסיקער שטאָטס דעם געשאַפן זײַן בפירוש קלאַסישע טראַגיקאָמעדיע "דאָס גרויסע געווינס" וואָס טראָגט, מסתּמא ניט צופעליק, דעם זעלביקן נאָמען ווי דער סאַמע ערשטער טייל (דערציילונג) פון דער טביה דער מילכיקער סעריע מאָנאָלאָגן. אין יענער פּיעסע האָט דער שרײַבער זיך גאַנץ נישקשה אָפּגערעכנט מיט די קינאָ־זשוליקעס און בלאָפערס.

אַצינד אָבער רעדט זיך וועגן די צוויי וואַריאַנטן פון שלום־עליכמס טביה־אינסצענירונג פאַר טעאַטער, וועלכע קאָנצענטרירט זיך למעשה בלויז אויף זײַן "חוה" טייל און לאָזט זיך אויס מיט אַ וואַריאַנט פון דעם אויסלאָז מיט וועלכן די גאַנצע סעריע מאָנאָלאָגן פאַרענדיקט זיך. עס האָבן זיך אויפגעהיט צוויי נוסחאות פון יענער אינסענירונג. איינע פון זיי (https://tinyurl.com/yybzxkou), איר טעקסט איז אַפּנים געווען באַזונדער אויסרעדאַגירט פאַרן דרוק, איז אַרײַן אין דער "פאָלקספאָנד" אויסגאַבע פון שלום־עליכמס פיל־בענדיקע "אַלע ווערק" (וועלכע, אגב, נעמען אַרײַן ווײַט ניט אַלע שאַפונגען זײַנע) פון 1917 און די אַנדערע (https://tinyurl.com/yyhzh487) האָט זיך אויפגעהיט אין כתב־יד אין אַ זאַמלונג פון ניט־פאַרעפנטלעכטע יידישע פּיעסן און מע קאָן אַ טייל פון זיי לייענען אין דער וואַשינגטאָנער קאָנגרעס־ביבליאָטעק (https://tinyurl.com/y29wrgqo). דער צווייטער נוסח איז אייגנטלעך דער אָריגינעלער טעקסט פון דער פּיעסע ווי דער מחבר האָט זי אָנגעשריבן פאַר די אַקטיאָרן. אויףן ערשט זײַטל פונעם כתב־יד (וואָס איז למעשה געווען אָפּגעקלאַפּט אויף אַ שרײַב־מאַשינקע) שטייט די דאַטע 1919, אָבער דאָס איז מעגלעך די שפּעטערע דאַטע ווען דער מאַנוסקריפּט איז אײַנרעגיסטרירט געוואָרן אין דער ביבליאָטעק־זאַמלונג. אין דעם דאָזיקן נוסח ווערן די ניט־יידן ובפרט דער גלח אויסגעפירט פיל מער גראָטעסק און מע קאָן זאָגן גאַנץ ברוטאַל־קאַריקאַטוריש. דעריבער זעט עס טאַקע אויס אַז בײַם צוגרייטן זײַן פּיעסע שפּעטער צום דרוק ממש האָט שלום־עליכם שוין געמאַכט דאָס אַלץ ווייכער און מילדער און מסתּמא בכלל ווײַטער געלײַטערט די פּיעסע סטיליסטיש.

דער באַרימטער פילם וואָס מאָריס שוואַרץ האָט געמאַכט אין 1939 (https://tinyurl.com/yybruyw2) איז טאַקע בפירוש געבויט אויף אָט־דער פּיעסע. פאַרשטייט זיך אַז עמיצער וועט נאָך באַדאַרפן אויספאָרשן וועלכן פון די צוויי נוסחאות פון דער פּיעסע האָט שוואַרץ גענומען פאַרן יסוד און עס לייגט זיך אויפן שכל אַז ער האָט אויך דאָ און דאָרטן אײַנגעפירט זײַנע אייגענע שינוים. קלאָר אַז דעם סאַמע ערשטן עפּיזאָד וואָס איז אַ מין סימבאָלישער אַרײַנפיר פאַרן פילם האָט ער אָן שום אינעווייניקסטער מאָטיווירונג צוגעטשעפּעט פון דעם אָנהייב פון טביהס "דאָס גרויסע געווינס" מאָנאָלאָג – אפּנים ווי אַ מין האָמאַזש צום גרויסן ווערק און ווי אַ מין פאָרקומעניש וועלכע איז גוט באַקאַנט די צושויער וועלכע געהערן צו די אומצאָליקע לייענער און חיבהאָבער פון שלום־עליכמס ווערק. אַזוי צי אַנדערש הערט מען אין זייער א סך (אפשר אין די מערסטע) רייד פון דעם פילמס העלדן די "ווערטער" ווי זיי שטייען און גייען אין דער פּיעסע גופא (אפילו אין דעם "געדרוקטן" נוסח). די שטאַרקערע, ביטער סאַרקאַסטישע קאַריקאַטורישקייט פון די ניט־יידישע פּאַרשוינען איז דווקא דאָס וואָס דער פילם האָט געוואָלט שטאַרק אַרויסצוברענגען, ווײַל שוואַרץ האָט אים געשאַפן אין 1939, ווען די פאָרגעפילן בשייכות מיטן יידישן גורל אין מזרח־אייראָפּע געווען ווײַט־ווײַט ניט קיין פויגלדיקע און ליידער, ליידער – צו אונדזער גרויסן בראָך – פולקאָם באַשטעטיקטע. וועגן דעם פילם איז פאַראַן אויך זייער אַ געראָטענער אַרטיקל פון מאַראַט גרינבערג (https://tinyurl.com/yxhky4m8).

לייענט, פאַרגלײַכט, קוקט און האָט הנאה!

 

דעם פילם קאָן מען זען גאַנצערהייט דאָ: https://tinyurl.com/yybruyw2

דעם כּתב־יד פון דער פּיעסע דאָ: https://tinyurl.com/yyhzh487

דעם געדרוקטן נוסח פון דער פּיעסע לייענט דאָ: https://tinyurl.com/yybzxkou

זעט אַ רעצעניע וועגן דוב־בערל קאָטלערמאַנס וויכטיק בוך: https://tinyurl.com/yxfwhh5z

מאַראַט גרינבערגס אַרטיקל וועגן דעם פילם "טביה" זעט דאָ: https://tinyurl.com/yxhky4m8

  

און צום סוף, הערט זיך צו צו דער פאָלגנדיקער סצענע:

שלמה מיכאָעלס (טביה) און שרה ראָטבאַום (גאָלדע) אין דער סצענע "טביה'ס חלום" פונעם ערשטן אַקט פון דער אויפפירונג פון "טביה דער מילכיקער" לויט שלום־עליכמס ווערק ביים מאָסקווער מלוכהשן יידישן טעאַטער אין 1938

 

משיחס צייטן" – א"

די ערשטע זייט פונעם ערשטן נומער פון קול מבשר

ס'איז, קען מען זאָגן, משיחס צייטן. גאָטס פרייטיק אויף דער וועלט. ווער עס וויל זיך טיפער לערנען אָדער נעמען זיך פאָרשן יידיש קאָן אַ היפּשן־ביסל אַרבעט אָפּטאָן גאָרניט פאַרלאָזנדיק די שטוב, אויב ער האָט נאָר ביי זיך אַ קאָמפּיוטער מיט פולן צוטריט צום אינטערנעט. היינט­־צו־טאָג איז דאָס אַ גוואַלדיק געווינס. בפרט אַז די אַמאָליקע גרויסע קענער פון יידיש זענען שיער ניט אחד בעיר ושניים במדינה. ס'הייסט קענער האָט מען – ניט צו פאַרזינדיקן – אַ גאַנצע מחנה קיין עין־הרע. אלא וואָדען? עס האַלט צו־מאָל אַביסינקעלע שמאָל מיט דער קענטשאַפט גופא. און טאַקע דערפאַר כדי צו דערמעגלעכן און פאַרשפּרייטן קענטשאַפט און וואויל־קענעוודיקייט זענען די אוצרות וואָס ווערן וואָסאַמאָל מער צוגענגלעך דורכן וועלט־ווייטן־וועב – אַ גוואַלדיקע און בפירוש אַ וועלט־איבערקערנדיקע דערשיינונג. אַ ברייטע, ליכטיקע וועלט פון אינפאָרמאַציע, דאָקומענטן, רעסורסן און ועל־כולם דיגיטאַליזירטע ביכער, צייטשריפטן, בראָשורן, באזונדערע ארטיקלען. סיי די מער וויכטיקע און אָנגעלייגטע, סיי די זעלטענע און בפרט די גאָר זעלטענע וואָס זייער גרויסע ווערט וועט ערשט אנטדעקט ווערן ווען זיי ווערן אריינגענומען אין דעם ברייטערן אַקאַדעמישן, אינטעלעקטועלן און קולטור־געזעלשאַפטלעכן אינטערעס. אצינד לאָמיר בלויז כאַפּן ניט מער ווי אַ בליק אויף דעם כסדר וואַקסנדיקן אוצר פון דיגיטאַליזירטע יידישע צייטשריפטן. איז גיט נאָר אַ קוק סאַראַ בראַווע נייע וועלט עס צעעפנט זיך פאַרן לייענער, סטודענט און סתם פאָרשער פון אַ גאַנץ יאָר וואָס פאַראינטערסירט זיך ערנסט און פאַרנעמט זיך טאַקע בפועל ממש מיט יידיש, מיט דער שפּראַך, ליטעראַטור, טעאַטער, קולטור־געשיכטע... און וואָס ניט?                                                                                                                     י

"באָריס סאַנדלער דערציילט וועגן דעם "קול מבשר

גיט א קוועטש

איר ווילט יידישע פּרעסע אָדער וויכטיקע צייטשריפטן פונעם 20סטן און אַפילו דעם 19טן יאָרהונדערט? טאָ נאַט אייך דעם אָדערסער קול מבשר (1862 - 1873) – זעט דעם אַריינגאַנג און די באַשרייבונג אויף העברעאיש אָדער אויף ענגליש, צי איר שפּעטערן גילגול, דעם פּעטערבורגער – דער פריינד (1913-1903; זעט דאָ אָדער דאָרט). – ס'הייסט דער בפירוש פּיאָנערישער קול מבשר  וואו מענדעלע, גאָלדפאַדן, ליפשיץ, לינעצקי און פיל אַנדערע האָבן אָנגעהויבן איבערצושמעלצן דעם "דייטש־יודישען זשאַרגאָן" אויף עכטן פאָלקסרייכן און קולטורעל באַקרעפטיקטן יידיש. בשעת ווען יאָרצענדליקער שפּעטער האָבן שלום־עליכם, ספּעקטאָר, דובנאָוו און פיל אַנדערע ווייטער געפירט די אַרבעט פון די "זיידעס, פאָטערס און פעטערס" און ווייטער אַנטוויקלען און דערהויבן די ליטעראַרישע, קולטורעלע און שעפערישע האָריזאָנטן און מעגלעכקייטן פון מאַמע־לשון. 

ווילט איר אפשר אַ בלעטער טאָן, בעסער נאָך: בפירוש אַ לייען טאָן די צוויי וויכטיקסטע וואַרשעווער טאָג־צייטונגען – דעם היינט (1908 - 1939) אָדער דעם מאָמענט (1910 - 1939) – אדרבא ואדרבא. און וויזוי, פרעגט זיך אַ פראַגע – קאָן אַ פאָרשער פון דער יידישער ליטעראַטור און קולטור זיך באַגיין אָן די וואַרשעווער ליטעראַרישע בלעטער (1924 - 1939), אָן דער ווידער אַ מאָל וואַרשעווער טעאַטער־וועלט (1908 - 1909). שוין אָפּגערעדט פון די פריער שוין דערמאָנטע מעכטיק אויפטוערישע בויער און שאַפער אונדזערע: שלום־עליכם מיט זיין קיעווער יידישער פאָלקסביבליאָטעק (1889 - 1888) און מרדכי ספּעקטאָרס וואַרשעווער דער הויז־פריינד (1889 און שפּעטער).

טעאטער וועלט

פאַר די "פיינשמעקערס" וואָס קאָנען זיך בלי שום אופן ניט באַגיין אָן דער פאָרשערישער ליטעראַטור אויף יידיש – און איר מעגט עס גלייבן ס'איז בפירוש כדאי זיך צו באַקענען מיט יענע פּובליקאַציעס – האָט מען שוין אַ גאַנץ פיינע ביבליאָטעק מיט לינגוויסטישע, ווי אויך פילאָלאָגישע און היסטאָרישע צייטשריפטן, יאָרביכער א.ד.ג. שיער ניט אַלע בענד פון ייוואָ־בלעטער מיט כמעט אַלע נומערן פונעם ייוואָ'ס לינגוויסטישן זשורנאַל יידישע שפּראַך קען מען ליינען אויפן וועב, אָדער אַראָפּנעמען גאַנצערהייט ביי זיך אויפן אייגענעם קאָמפּיוטער אינדערהיים, צי זיצנדיק אין א געמיטלעכן קאפע טאַקע אויף אייער זשוואַוון שלעפּטאָפּ. אפילו דעם קיעווער זשורנאַל די יידישע שפּראַך (אמת דערווייל נאָר פון די ערשטע צוויי יאָר פון זיין עקזיסטענץ: 1928-1927) קען מען לייענען אויפן אינטערנעט און הלוואי וואָלט מען אויך געקאָנט אויפהיטן קאָפּיעס דערפון ביי זיך אויף להבא.

אפּנים דער סאַמע לעצטער נומער פון די ליטעראַרישע בלעטער

פאַרשטייט זיך, אַז ווייט ווייט ניט אַלץ קאָן מען שוין געפינען אויף דעם וועלט־געוועב דיגיטאַליזירטערהייט און אַ פאָרשער וועט מסתמא קיינמאָל ניט קענען אינגאַנצן זיך באַפרייען פון דער נויטווענדיקייט צו גיין אויסזוכן, אַרומנישטערן, און קאָנטראָלירן פאַרשידענע פּרטים, פּובליקאַציעס, מאַטעריאַלן און אפילו גאַנצע ווערק אין ביבליאָגראַפיעס למיניהן און קאַטאַלאָגן פון ביבליאָטעקן און אַרכיוון. אָבער אין דער זעלביקער צייט מוז מען אויך זיין באַהאַוונט אין די בפירושע רעסורסן און אוצרות וועלכע דער אינטערנעט דערמעגלעכט דעם פאָרשער מקיים צו זיין דעם ענגלישן וואַריאַנט פון אונדזער "עניי עירך קודמים", היינו Charity begins at home, מערניט "טשאַריטי" באַדאַרף מען דאָ פאַרבייטן אויף "זוכעניש", אָדער למעשה אויף "פאָרשונג". אין די קומענדיקע אַרטיקלען וועט מען, מירצעשעם, אַרומרעדן וויפיל פאָרשערישע  (= צווייטיקע) און אפילו ערשטיקע ליטעראַרישע מקורים קאָן מען געפינען אין תחום פון דער אַלט־יידישער ליטעראַטור, אָדער דער ליטעראַטור פונעם 19טן יאָרהונדערט וואָס אין איר שטעקט און וואָרצלט דער לכאורה "אומגעריכטער" אויפקום פון דער מאָדערנער יידישער קולטור און ליטעראַטור אויפן ראַנד צווישן דעם 19טן און 20סטן יאָרהונדערט.

דער וואונדערלעכער
אינדעקס צו דער יידישער פּעריאָדיק

אויף היינט, היות ווי מ'האָט אָנגעהויבן דאָ טאַקע מיט דער יידישער פּעריאָדיק, וועט מען פאַרענדיקן מיט אַ פּשוטן ביישפּיל ווי־אַזוי דער אינטערנעט דערמעגלעכט גיך און קלאָר אויסצוגעפינען אינפאָרמאַציע, וועלכע מען האָט פריער באַדאַרפט גיין אויסזוכן אין געוויסע ביבליאָטעקן אָדער אין געהעריקע געדרוקטע (ניט דעגיטאַליזירטע, פאַרשטייט זיך) קאַטאַלאָגן, ביבליאָגראַפיעס און ביבליאָגראַפישע רשימות. דאָ איז דאָס אָרט טאַקע צו דערמאָנען דעם אויסערגעוויינטלעך וויכטיקן פּראָיעקט פון פּראָפ' אברהם נאָווערשטערן און מרת וועראַ סאָלאָמאָן ביים העברעאישן אוניווערסיטעט אין ירושלים, אַ פּראָיעקט וואו עס האָבן געאַרבעט און מיטגעאַרבעט ניט ווייניק פאָרשער און גראַדואיר־סטודענטן, צויישן זיי: באָריס סאַנדלער, ד"ר משה לעמסטער, אליעסר ניבאָרסקי, נוגה רובין און פיל אַנדערע. דער פּראָיעקט הייסט: אינדעקס צו דער יידישער פּעריאָדיק. עס ווערן דאָרט סיסטעמאַטיש פאַרשריבן מיט אַלע געהעריקע ביבליאָגראַפישע פּרטים און פּיטשעווקעס די פאַרשידנסטע פּובליקאַציעס פון יידישע שרייבער, זשורנאַליסטן, קיטיקער, פאָרשער א.ד.ג. אין די יידישע צייטשריפטן זינט דעם פריער דערמאָנטן אָדעסער קול מבשר – ס'הייסט זינט 1862. און איצט טאַקע צום ביישפּיל גופא.

אין 1963 האָט קאַדיע מאָלאָדאָווסקי פאַרעפנטלעכט אינעם צענטן נומער פון איר זשורנאַל סביבה (נומ.10, זז. 2-7) אַן אינטערעסאַנטן עסיי, מיטן נאָמען: "אָפּגעשלאָגן פון ביידע ברעגן (וועגן אידן וואָס שרייבן אויף פרעמדע שפּראַכן)" אין וועלכן די מחברטע "רעכנט זיך אָפּ" מיט יידן שרייבער, וואָס שאַפן, אָדער האָבן געשאַפן אויף ניט־יידישע לשונות. דער עסיי באַהאַנדלט אין אַן אַנדער קאָנטעקסט די פאָרשערין אַליסאָן שעכטער אין איר אינטערעסאַנטן בוך איבער דידיאַספּאָרישע מאָדערניזמען אין יידיש און העברעאיש (זז. 182-181 און 185; אגב, דאָרט ווערט די דאַטירונג, 1963, אָנגעגעבן טעותדיק ווי 1966). אָפּשטעלדיק זיך אין איר עסיי אויף דעם פּוילישן דיכטער יוליאַן טואווים, זאָגט מאָלאָדאָווסקי: "איך געדענק ניט אַז זיינס אַ ליד זאָל זיין אַפילו איבערזעצט אין אַ אידישער צייטשריפט." (ז. 4) דער קאָנטעקסט איז גאַנץ קלאָר – טואווים (קאַדיע מאָלאָדאָווסקי שרייבט דווקא מעשה־לשון־קודשדיק: טובים) איז דאָ אַ מין מוסטער פון אַ שרייבער וועלכער איז בפירוש "אָפּגעשלאָגן פון ביידע ברעגן", היינו, לויט דער מחברטעס באַהויפּטונג – ניט איז ער אַזוי טיף פּויליש ווי אדם מיצקעוויטש און ניט איז ער אַ יידישער שרייבער (אפילו אָן "אַ יידישן אָדער" ווי אַשטייגער היינריך היינע. –  און דאָס טראָץ דעם באַרימטן עסיי־אויסגעשריי פון יוליאַן טואווים, "מיר, פּוילישע יידן", אין 1944, אין העברעאישער און יידישער איבערזעצונג: דאָ).

אַז איינער זאָגט "איך געדענק ניט" קען מען עס פאַרשטיין ניט נאָר ווי אַ פּאָלעמיש (אָדער קריטיש) אַנגאַזשירטע דעקלאַרירונג פון אַמנעזיע, צי פון ניט וועלן זיך צו דערמאָנען אין עפּעס וואָס האָט ניט איבערגעלאָזט קיין אמתן שפּור אין יענעמס געדעכעניש. עס קאָן אויך באַדייטן, אַז דער מענטש געדענקט טאַקע פּשוטו־כמשמעו ניט. בפרט נאָך יענע צייטן... גיי זוך נאָך אויסצופּרובירן זיין זכרון אין די הונדערטער יידישע צייטשריפטן כדי געוואויר צו ווערן צי מע האָט טאַקע געדרוקט עפּעס פון דעם צי יענעם מחבר.

אָבער היינט־צו־טאָג איז עס גאָרניט אַזאַ שווערע מלאכה נאָכצוקאָנטראָלירן די יידישע צייטשריפטן. מע גייט אַריין אין דעם אויבן־דערמאָנטן אינדעקס פון דער יידישער פּעריאָדיק און מע זוכט דאָרט אויס (אונטער: "אַלע מינים אויטאָרן"): ''טוּווים'' (ניט חלילה ''טוווים'' אָדער ''טואווים'', ווייל מערסטנס מוז מען אין יענעם וואונדערלעכן אינדעקס אויסזוכן די נעמען גענוי לויט דער ייוואָ אויסלייג־סיסטעם). געפינט מען גלייך אויס אַז צווישן די יאָרן 1924 און 1954 זענען טואווימס ווערק אין יידישער איבעזעצונג געווען פאַרעפנטלעכט 21 מאָל אין פאַרשידענע צייטשריפטן אין ווילנע, וואַרשע, ניו־יאָרק (און אפילו אין איין פאַל אין: סיגעט). אפילו אין בוך־פאָרעם געפינט מען צוויי באַזונדערע פּאָזיציעס טאָמער זוכט מען "טוווים" אין archive.org און europeana.eu.

אַ שטיקל נאָטא בענע צום סוף, לית מאן דפּליג אַז קאַדיע מאָלאָדאָווסקי איז איינע פון די וויכטיקסטע און טאַקע פון די גרעסטע פּאָעטן אונדזערע. זי האָט אויך געשאַפן אַ ריי דערציילונגען און רעפּאָרטאַזשן (ביידע אַרויס אין אַ באַזונדערע ביכער אין 1957). אַז זי איז געווען דער אַרויסגעבער און רעדאַקטאָר פון אַ וויכטיקער צייטשריפט – סביבה – איז אויך ניט קיין גרויסער סוד. עס זעט אָבער אויס אַז זי איז געווען אַ ראַפינירטער עסייאישט און קריטיקער, צו־מאָל אפשר פּאָלעמיש פאַרשפּיצט – וואָס איז לאוו דווקא א חיסרון. דער עיזבון פון אירע קריטישע אַרטיקלען און עסייען זעט אויס צו זיין גאָר רייך און זי האָט זיי אָנגעהויבן צו דרוקן נאָך אינעם פאַרמלחמהדיקן פּוילן. אירע פּובליקאַציעס אין דער פּעריאָדיק לויטן אינדעקס (390 אין צאָל) שטייגן איבער אפילו די צאָל פאַררעגעסטרירטע פּובליקאַציעס פון יעקב גלאַטשטיין (309). גלאַטשטיינס בענד "אין תוך גענומען" (דער ערשטער איז אַרויס אין 1947) זענען גוט באַקאַנט און האָבן פאַרזיכערט זיין אָרט ווי שיער ניט דער וויכטיקסטער און ראַפינירסטער קריטיקער פון דער מאָדערנער יידישער ליטעראַטור, בפרט אין דער צווייטער העלפט פונעם 20סטן יאָרהונדערט. נאָך מער, שוין נאָך די "אין תוך גענומען" בענד האָט ער אין 1963 און 1967 אַרויסגעגעבן נאָך צוויי באַזונדערע זאַמלונגען פון זיינע עסייען און שוין נאָך זיין פטירה אין 1971 זענען אַרויס נאָך צוויי אין 1972 און 1978. אָבער אויף ווי־ווייט מיר איז באַוואוסט קיין שום בוך איינזאַמלונג פון קאַדיע מאָלאָדאָווסקיס, זאָל זיין כאָטש אויסגעקליבענע, עסייען און קריטישע אַרטיקלען איז קיינמאָל ניט דערשינען. הלוואי עס זאָל קומען אַן אויסלייזער, וואָס זאָל ברענגען אַ שטאַרק פאַרדינטן תיקון פאַר איר ראַפינירטער און אינטעלעקטועל רייצנדיקער עסייאיסטיק.

קאַדיע מאָלאָדאָווסקי לייענט פאָר איר באַרימט ליד "אל חנון"י

Yiddish poem by Kadia Molodowsky אל חנון

יעקב גלאַטשטיין לייענט זיין ברייט באַקאַנט ליד "אַ גוטע נאַכט, וועלט!"

        א גוטע נאכט, וועלט Yiddish poem by Jacob Glatstein

צווישן שפּיל און פּאַראָדיע – פון 1865 ביז 1918

אַ פריילעכן מועד, ליבע פריינט! 
עס איז ידוע, אַז יידן אויסגעפּרואווטע אינעם טאָג־טעגלעכן ערנסטן יידישן לעבן פון שחרית ביז מעריב און צווישן מנחה און מעריב האָבן ליב אַ קאַפּל לצנות. ניט דעם כסדרדיקן נאָך פון דוד המלך בכבודו ובעצמו אויסגעטאַדלטן "מושב לצים" חלילה, נייערט יענעם כזיתל גוטמוטיקן כתבות־טרייבן צי בית אַ קורצן בין־השמשות, צי טאַקע בפירוש בין מנחה למעריב, צי איין מאָל אַ יאָר – שוין ממש לשם מצווה – אויף פּורים.

פון די יוונים און מתיוונים האָבן מיר באַקומען דעם באַגריף "פּאַראָדיע" און דער דאָזיקער מין פון אָפּלאַכן זיך און יענעם, פון גוט־ברודעריש זיך אויסלאַכן און גלאַט צעלאַכן זיך כמצוות הדאָקטוירים, איז שטאַרק אָנגעלייגט ביי אחינו בני־ישרל שוין פון גאָר אַלטע צייטן. דער געלערנטער ישראל דאַווידזאָן (דאַוויסזאָן?) האָט נאָך אין 1907 אַרויסגעגעבן אַ וויכטיקן ספר מיטן נאָמען Parody in Jewish Literature, וואו ער האָט צונויפגעזאַמלט אַ פולן שפּייכלער יידישע פּאַראָדיעס, דהיינו סאַטירישע און הומאָריסטישע איבערקרימונגען און נאָכמאַכונגען סיי פון פּאַרשוינען, סיטואַציעס און געשעענישן און סיי פון די פאַרשידענערליי ליטעראַרישע פאָרמען און זשאַנערן – צי אויף אַ לייכטן, צי אויף אַ שאַרף בייסיקן אופן. אַ פיינע אָפּהאַנדלונג פון יידישע פּאַראָדיעס אין דער נייער צייט געפינט מען אין דעם אַרטיקל "Parody" פון עדי פּאָרטנוי אין דער ייוואָ־ענציקלאָפּעדיע פון יידן און יידישן לעבן אין מזרח־אייראָפּע.

אין יענעם בוך האָט דאַווידזאָן אַ גאַנצן קאַפּיטל איבער די פריסטע, צו־יענער־צייט באַקאַנטע, פּאַראָדיעס אויף מאַמע־לשון. שפּעטער אַז ער דערגייט שוין צו דער נייער תקופה, אַזש ביז די לעצטע יאָרצענדליקער פונעם 19טן יאָרהונדערט, דערמאָנט ער צווישן די יידישע שטייגער פּאַראָדיעס, ווי אויך בשייכות מיט דעם גאַנצן ענין פון פּאַראָדיעס אויף דער פּסחדיקער הגדה, אויך איינע אַ שטאַרק טשיקאַווע הגדה פון יעקינא פון 1881 (אַ ביסל דערוועגן אין דער ענגלישער איבערזעצונג פון זילבערצווייגס "לעקסיקאַן") וואו עס ווערט אין אַ פאָרעם פון קאָמעדיע – למעשה איז דאָס אַ מין פּסחדיקער פּורים־שפּיל – פאָרגעשטעלט וויאַזוי אַ ישובניק אַ פּראָסטאַק אַן עם־הארץ פּראַוועט אי דעם ערשטן אי דעם צווייטן סדר. אָט־די, לאוו דווקא מי־יודע־וואָס פאַר אַן איידעלע, מאַכערייקע–לאַכערייקע איז טאַקע אַרויס אין צוויי באַזונדערע ביכלעך, היינו "הגדה יעקינא פון רענדאַר מיט זיין באַרימטן בחורל יעקינא דער בן־יחיד ווי זיי האָבן דעם סדר אָפּגעריכט" און איר המשך די "הגדה יעקינא פון דער אַנדערער נאַכט סדר". דאַווידזאָן פאַרנאָטירט בלויז די וואַרשעווער אויסגאַבע פון 1881:

ביי זלמן זילבערצווייג אין זיין לעקסיקאָן פון יידישן טעאַטער ווערן שוין דערמאָנט אי די פריערע לעמבערגער אויסגאַבע פון אַרום 1870, אי די שפּעטערע פון 1903:

קיינער האָט נאָך, דאַכט זיך, ניט אויסגעפאָרשט וויפל מאָל איז אָט־די קאָמעדיאַנטסקע שפּיל איז איבערגעדרוקט געוואָרן. אָבער אַז מע כאַפּט אַ קוק אין דעם WorldCat – אַשטייגער דאָ – דערזעט מען אַז יענע יאָרן איז דאָס געווען אַ גאַנץ גאַנגבאַרע סחורה. צווישן אַרום 1870 און 1907 זענען אַפּנים אַרויס ניט ווייניקער ווי זיבן איבערדרוקן אין די יאָרן: 1881, 1882, 1895, 1899, 1902, 1903 און 1907. גענויער ווייסט מען ניט אי ווייל מע דארף נאָך פאָרזיכטיק איבערקוקן דעם וואָרדקאַט'ס פּרטים, אי ווייל עס קאָן זיין אַז מע קאָן נאָך אנטדעקן אויך אַנדערע אויפלאַגעס.

דער אינטערנעט, לאַנג לעבן זאָל ער, דערמעגלעכט אַמאָל געפינען אויך אַ פריער ניט־באַקאַנטן דרוק אָדער איבערדרוק. אין אונדזער פאַל קאָן מען אפילו דערגיין צום פריסטן, לעת־עתה באַקאַנטן, דרוק פון דער הגדה פון יעקינא. דהיינו, אַחוץ די לעמבערגער דרוקן וואָס ווערן דאַטירט לפי־ערך 1870, ווייל קיין גענוי יאָר איז אין זיי ניט פאַרצייכנט, פאַרמאָגט די בייערישע שטאַטס־ביבליאָטעק אין מינכן אויך דעם טשערנאָוויצער דרוק פונעם צווייטן טייל פון דער דאָזיקער "הגדה", וואָס גיט־אָן בפירוש דאָס יאָר 1865. מיט אַנדערע ווערטער האָט די דאָזיקע אָפּלאַכערייקע זיך באַוויזן אויף דער וועלט אַן ערך אין דער זעלבער צייט ווען ש. אַבראַמאָוויטש האָט גענומען ווערן מענדעלע מוכר־ספרים. קאָן זיין, הייסט עס, אַז עס זענען אַרויס ניט ווייניקער (אויב נישט מער) ווי אַכט אויפלאַגעס פון אָט־דעם ווערק צווישן די יאָרן 1865 און 1907. דאָס אַליין זאָגט שוין עפּעס וועגן דער פּאָפּולערקייט און איר לפי־ערך לאַנגן אויסדויער אויפן דעמאָלטיקן ביכער־מאַרק.

די דאָזיקע "הגדה" איז אַ גאַנץ זעלטענער מוסטער פון גראָבע רייד, היינט־צו־טאָג זעלטענע "פּראָסטאַקישע" אויסדרוקן און קאָן זיין אויך מוסטערן פונעם אַמאָליקן יידישן סלענג. מע געפינט דאָ גאַנצע שטיקלעך דיאַלאָג אויף גואיש. דעם נאָמען "יעקינא" האָט מען דורכויס ראָמאַניזירט ווי Yakino אָדער Yekina, אָבער מיר דוכט, אַז דעם רענדאַרס בנאָקל הייסט אַפּנים "יאַנקעניו" (יעקעניו) אַ מין סלאַוויזירטע צערטל־און־וואָקאַטיוו־פאָרעם פון "יעקב", מערניט דער אלף צום סוף שטייט דאָרט אויף צו באַצייכענען דעם דרומדיקן "קומעץ־אלף־או". פון דער אַנדערער זייט געפינט מען דאָ אויך אַנדערע שרייבונגען פון דעם זעלבן נאָמען. אָט אין דעם צווייטן טייל וואָס איז אַרויס אין טשערנאָוויץ אין 1865 געפינט מען אויך "יאנקינא" און אפילו "יאנקינא".

ווי געזאָגט, דאּס ווערק זעט אויס צו זיין א גאַנץ מערקווערדיקער און אפשר אפילו אַן אויסשליסלעך זעלטענער מקור פאַרן פּראָסטן און פּראָסטאַקישן יידיש, כאָטש עס איז וויכטיק צו באַוואָרענען אַז מיר האָבן דאָ צו טאָן מיט זייער אַ שאַרפער קאַריקאַטור, אַ בייסיקער און מסתמא אַ שטאַרק איבערגעטריבענער פּאַראָדיע. און פאָרט אונדזערע פילאָלאָגן וואָלטן געמעגט דערמיט זיך אָפּגעבן ווי אויך די אַלע, וואָס האָבן אַ לעבעדיקן אינטערעס אין די "נידעריקערע" פאָרמען פון געזעלשאַפטלעך־דראַמאַטישן אָפּלאַכן – אין דעם פאַל דעם ישובניק'ס פאַרגרעבטקייט – און די מעגלעכע שעפעריקע אָפּצווייגן פון בדחנות און פּורים־שפּילעריי.

גראָד צו יענער צייט זענען באַקאַנט אויך אַנדערע געדרוקטע  דראַמאַטישע ווערק אויף יידיש. די עטוואָס בעסער באַקאַנטע פּיעסע די גענאַרטע וועלט וואָס דער ביבליאָגראַף בן־יעקב האָט זי באַצייכנט גראָד ווי "ספּור פּורים בל[שון]"א[שכנז] יהודית ע"ד ההוה (דראמא)" איז אַרויס אין לעמבערג און דווקא אין דעם זעלביקן יאָר – 1865. אַן אָנשפּאַר פאַר בן־יעקב'ס קורצער באַשרייבונג געפינט מען טאַקע אויפן שערבלאַט פון יענער פּיעסע: "אַשפָּאגִיל נֵייעֶ ווׅינְדֶרְלִיכִי נִיטְשֶעכְע (!) אוׄף פּוּרִים". דאַקעגן זשע אויפן שערבלאַט פומעם טשערנאָוויצער דרוק פון "הגדה יעקינא" שטייט גאָר: "מען בדארף נישט צוא גיין אויף קיין טיאטר פאר גילעכטער". ס'הייסט אַז די לייענער האָבן יענערצייט שוין באַדאַרפט וויסן פון טעאַטער און דערעיקרשט פון אַ קאָמישן עלעהיי אַ לפי־ערך לענגערע פּורים־שפּיל פאָרשטעלונג.

שמואל ניגער שרייבנדיק אין דעם ניו־יאָרקער פּנקס פון ייוואָ אין 1927 און דערנאָך אין זיין וויכטיקן, הגם שפּעטער מער ניט איבערגעדרוקטן בוך איבער שלום־עליכמס שאַפונג אין 1928, האָט אין דעם ווערק "הגדה פון יעקינא" איינגעזען איינעם פון די מקורים פון שלום־עליכמס הומאָר. די צרה איז אָבער וואָס די דאָזיקע "הגדה" האָט פיל מער צו טאָן מיט סאַטירע און דווקא אַ סאַטיקע פון אַ גאַנץ אומאיידעלן סאָרט איידער מיט הומאָר און מיט שלום־עליכמס טראַגיקאָמישער פילאָסאָפישער איראָניע.  ניט אויסגעשלאָסן, אגב אס'איז גאָרניט אויסגעשלאָסן, אַז אינמיטן 1860ער איז דער דעמאָלט נאָך "יונגער" מענדעלע מוכר־ספרים געווען אויך באַקאַנט מיט דער דאָזיקער "הגדה פון יעקינא", ווי מסתמא אויך זיין ליטעראַרישער בן־דור – י. י. לינעצקי – אויך כלל ניט קיין קליינער אָפּלאַכער!). דאָס איינציקע ווערק וואו אַ שמצל פון "יעקינא"'ס השפּעה געקאָנט האָבן אַ שטיקל השפּעה אויפן יונגן שלום־עליכם (אי דאָס מיט גרויס ספק) איז מסתמא זיין גוט באַקאַנטער און שאַרף, אפילו ברוטאַל אַראָפּרייסערישער שמ"ר'ס משפּט פון 1888.

אַזוי צי אַנדערש איז אָבער די "הגדה פון יעקינא" אייגנטלעך גאָרניט קיין פּאַראָדיע אויף דער פּסחדיקער הגדה, הגם דאָס גרייטן זיך און פירן (אָפּריכטן) דעם סדר שטייט אין סאַמע צענטער פון דער גאַנצער שפּיל. אמתע פּאראָדיעס, צי די פאַרוויילערישע קאַטאָוועסן, צי אַפּיקורסישע "אנטיקלעריקאַלע"רויטע, צי קאָמסאָמאָלישע זענען געבויט דירעקט אויף דער פאָרעם און נוסח פון דער פּסחדיקער הגדה ממש. די אַפּיקורסישע, סאָוועטישע "האַגאָדעס" ווערן זייער פיין באַהאַנדלט אין אַנאַ שטערנשיסעס שטאַרק אינטערעסאַנטן בוך Soviet and Kosher: Jewish Popular Culture in the Soviet Union וואָס איז אַרויס אין 2006. אויפן שערבלאַט פון איר בוך ווערט אויסגעניצט דאָס שערבלעטל פון איינער אַזאַ "הגדה"וועלכע איז אַרויס אין מאָסקווע אין 1927:

אַ גאַנץ רייכע ביבליאָגראַפיע פון אַזעלכע מיני "רויטע" אָדער "קאָמוניסטישע האגאָדעס" געפינט מען אין חנא שמערוק'ס אַרומנעמיקער ביבליאָגראַפיע פון יידישע ביכער און דרוק־פּובליקאַציס אינעם ראַטנפאַרבאַנד (פרסומים יהודיים בבריה"מ, 1960-1917).

עס זעט אָבער אויס, אַז די ערשטע פּאַראָדיע וואָס האָט דווקא געהייסן די באָלשעוויסטישע הגדה, און וואָס איר צווייטער (און מעגלעך אויך איר ערשטער) דרוק איז אַרויס אין 1918 אין קיעוו איז גאָרניט געווען קיין אַנטיקלעריקאַלע מאַכערייקע פונעם שפּעטערן סאָוועטישן שניט. ס'איז גראָד אַ פּאַראָדיש ווערק וואָס איז געבויט אויף דער הגדה נאָר אָפּלאַכן לאַכט עס אָפּ – און ניט זעלטן מיט יאַשטשערקעס – דעם גרוילעך ביטערן טעם פון דער דאַן נאָך יונגער באָלשעוויסטישער ממשלה. איר מחבר איז איינער פון די פּאָפּולערסטע יידישע הומאָריסטן און סאַטיריקער פון דער נייער יידישע ליטעראַטור און פּרעסע – יוסף טונקעל – מער באַקאַנט מיט זיין פּסוידאַנים: דער טונקעלער. מלכתחילה אַ קינסטלער און אַ קאַריקאַטוריסט האָט ער געמוזט פאַרלאָזן קונסט און גראַפיק צוליב זיין שוואַכער ראיה, אָבער אַדאַנק זיין טאַלאַנט און שאַרפער "אינערלעכע ראיה", מיט וועלכער ער האָט אויפגענומען פאַרשידענע געזעלשאַפטלעכע ווידעראַנאַנדן און פּערזענלעכע מענטשלעכע שוואַכקייטן, איז ער געוואָרן איינער פון די פרוכטבאַרסטע סאַטיריקער ביי יידן.

אין 1910-1906 האָט ער באַוויזן אָפּצולעבן אין ניו־יאָרק וואו ער האָט געשאַפן די שטאַרק באַליבטע אילוסטרירטע יידישע הומאָר־צייטונג, וואָס אין 1908 האָט זי געהייסן – דער קיביצער און זינט  1909 –     דער גרויסער קונדס. אין דעם זעלביקן 1918 יאָר האָט דער טונקעלער צוו"א אויך פאַרעפנטלעכט אין קיעוו אַ שאַרפזיניקע און גאַנץ בייסיקע  סאַטירישע דערציילונג "יידישיסטן" (אידישיסטען, שאַרזש, 16 זייטן).

 עטלעכע יאָר שפּעטער פלעג אפילו דער אויף־אַ־ווייל מעכטיקער יידישער קריטיקער און קאָמוניסטישער דעה־געבער, משה ליטוואַקאָוו, ניט זעלטן ניצן יידישקייט שטייגער און מסורה באַגריפן אויף צו פּריידיקן זיינע פּרינציפּיעל אַנטיקלעריקאַלע קאָמוניסטישע "טוירע". ניט קלאָר צי ער אַליין האָט באַנומען ווי אומגעלומפּערט און אין סתירותדיק עס קלינגט, סיידן ער איז שוין געווען אַזוי שטאָל־און־אייזן זיכער ביי זיך אַז ער אָטעמט אַריין אין די אַלטע יידישלעכע ווערטער און באַגריפן אַן עכט "מאָדערנעם", "אנטי כלי־קדושדיקן", קאָמוניסטישן זין. אָבער, פון דער אַנדערער זייט, אַז מע קערט זיך אום צו דעם טונקעלנס "באָלשעוויסטישער הגדה" דערזעט מען ווי טרעפלעך און צוגעפּאַסט עס דענען דעם מחברס שאַרפער אויפפאַסונג – סיי סטיליסטיש סיי אינהאַלטלעך – די אומגעלומפּערטקייט פונעם "שידוך" צווישן דעם נייעם רעזשים מיט די שפּראַך־און־באַגריף מיטלען פון דער אַלטער איינגעפונדעוועטער יידישער מסורה.

זייענדיק יענעם יאָר אין קיעוו, דער הויפּטשטאָט פון דער נאָך ניט קיין סאָוועטישער אוקראַינע איז דער טונקעלער ניט נאָר ניט מיטגעריסן געוואָרן מיט דעם באָלשעוויסטישן רעוואָלוציאָנערן התלהבות. גאָר פאַרקערט, ער האָט שוין דעמאָלט ווייטזיכטיק תופס געווען די אַלע "חנדעלעך" פונעם נייעם רעזשים, וואָס האָט שוין אַ יאָר שפּעטעטער אייגעשלונגען אויך גאַנץ אוקראַינע.

כדי אַביסל מזכה־את־הרבים זיין, דער עולם זאָל קענען קריגן אַ שטיקל באַגריף פון דעם טונקעלנס "באָלשעוויסטישער הגדה" ווערן דאָ־הי טאַקע אַרויסגעשטעלט קאָפּיעס פון די זייטלעך מיט (1) די פיר בנים (אויבן) און (2) די צען מכות: