גיט אָ קוועטש אויף יעדעס בילד וועט עס אײַך פאַרבינדן מיטן שייכותדיקן מאַטעריאַל
שלום־עליכם האָט זײַן טביהן פאַרוואַנדלט אין אַ פּיעסע ווייניקסטן איין מאָל און איין מאָל האָט ער געשאַפן אַ קינאָסצענאַר פאַר דעם ערשטן טייל פון יענעם ווערק. דעם סצענאַר האָט ער אָנגעשריבן אויף רוסיש און עס געפינט זיך אינעם שרייבערס אַרכיוו אין "בית שלום־עליכם" אין תּל אביב. יענעם סצענאַר ווי אויך אַנדערע האָט באָריס (בער, דוב־בער) קאָטלערמאַן פאַרעפנטלעכט און זייער פײַן באַשריבן, אַרומגערעדט און אַנאַליזירט אין זײַן שטאַרק געראָטענעם בוך (https://tinyurl.com/yxfwhh5z) איבער דעם גרויסן שרײַבערס באַמיאונגען אַרײַנצודרינגען אין דער פילם אינדוסטריע אין יענער חלוצישער תּקופה פון דעם נײַסטן קינסטלערישן און פאַרווײַלערישן מעדיום. פון די אַלע באַמיאונגען איז ליידער אויסגעלאָזט אַ בוידעם און אונדזער קלאַסיקער שטאָטס דעם געשאַפן זײַן בפירוש קלאַסישע טראַגיקאָמעדיע "דאָס גרויסע געווינס" וואָס טראָגט, מסתּמא ניט צופעליק, דעם זעלביקן נאָמען ווי דער סאַמע ערשטער טייל (דערציילונג) פון דער טביה דער מילכיקער סעריע מאָנאָלאָגן. אין יענער פּיעסע האָט דער שרײַבער זיך גאַנץ נישקשה אָפּגערעכנט מיט די קינאָ־זשוליקעס און בלאָפערס.
 |
אַצינד אָבער רעדט זיך וועגן די צוויי וואַריאַנטן פון שלום־עליכמס טביה־אינסצענירונג פאַר טעאַטער, וועלכע קאָנצענטרירט זיך למעשה בלויז אויף זײַן "חוה" טייל און לאָזט זיך אויס מיט אַ וואַריאַנט פון דעם אויסלאָז מיט וועלכן די גאַנצע סעריע מאָנאָלאָגן פאַרענדיקט זיך. עס האָבן זיך אויפגעהיט צוויי נוסחאות פון יענער אינסענירונג. איינע פון זיי (https://tinyurl.com/yybzxkou), איר טעקסט איז אַפּנים געווען באַזונדער אויסרעדאַגירט פאַרן דרוק, איז אַרײַן אין דער "פאָלקספאָנד" אויסגאַבע פון שלום־עליכמס פיל־בענדיקע "אַלע ווערק" (וועלכע, אגב, נעמען אַרײַן ווײַט ניט אַלע שאַפונגען זײַנע) פון 1917 און די אַנדערע (https://tinyurl.com/yyhzh487) האָט זיך אויפגעהיט אין כתב־יד אין אַ זאַמלונג פון ניט־פאַרעפנטלעכטע יידישע פּיעסן און מע קאָן אַ טייל פון זיי לייענען אין דער וואַשינגטאָנער קאָנגרעס־ביבליאָטעק (https://tinyurl.com/y29wrgqo). דער צווייטער נוסח איז אייגנטלעך דער אָריגינעלער טעקסט פון דער פּיעסע ווי דער מחבר האָט זי אָנגעשריבן פאַר די אַקטיאָרן. אויףן ערשט זײַטל פונעם כתב־יד (וואָס איז למעשה געווען אָפּגעקלאַפּט אויף אַ שרײַב־מאַשינקע) שטייט די דאַטע 1919, אָבער דאָס איז מעגלעך די שפּעטערע דאַטע ווען דער מאַנוסקריפּט איז אײַנרעגיסטרירט געוואָרן אין דער ביבליאָטעק־זאַמלונג. אין דעם דאָזיקן נוסח ווערן די ניט־יידן ובפרט דער גלח אויסגעפירט פיל מער גראָטעסק און מע קאָן זאָגן גאַנץ ברוטאַל־קאַריקאַטוריש. דעריבער זעט עס טאַקע אויס אַז בײַם צוגרייטן זײַן פּיעסע שפּעטער צום דרוק ממש האָט שלום־עליכם שוין געמאַכט דאָס אַלץ ווייכער און מילדער און מסתּמא בכלל ווײַטער געלײַטערט די פּיעסע סטיליסטיש.
דער באַרימטער פילם וואָס מאָריס שוואַרץ האָט געמאַכט אין 1939 (https://tinyurl.com/yybruyw2) איז טאַקע בפירוש געבויט אויף אָט־דער פּיעסע. פאַרשטייט זיך אַז עמיצער וועט נאָך באַדאַרפן אויספאָרשן וועלכן פון די צוויי נוסחאות פון דער פּיעסע האָט שוואַרץ גענומען פאַרן יסוד און עס לייגט זיך אויפן שכל אַז ער האָט אויך דאָ און דאָרטן אײַנגעפירט זײַנע אייגענע שינוים. קלאָר אַז דעם סאַמע ערשטן עפּיזאָד וואָס איז אַ מין סימבאָלישער אַרײַנפיר פאַרן פילם האָט ער אָן שום אינעווייניקסטער מאָטיווירונג צוגעטשעפּעט פון דעם אָנהייב פון טביהס "דאָס גרויסע געווינס" מאָנאָלאָג – אפּנים ווי אַ מין האָמאַזש צום גרויסן ווערק און ווי אַ מין פאָרקומעניש וועלכע איז גוט באַקאַנט די צושויער וועלכע געהערן צו די אומצאָליקע לייענער און חיבהאָבער פון שלום־עליכמס ווערק. אַזוי צי אַנדערש הערט מען אין זייער א סך (אפשר אין די מערסטע) רייד פון דעם פילמס העלדן די "ווערטער" ווי זיי שטייען און גייען אין דער פּיעסע גופא (אפילו אין דעם "געדרוקטן" נוסח). די שטאַרקערע, ביטער סאַרקאַסטישע קאַריקאַטורישקייט פון די ניט־יידישע פּאַרשוינען איז דווקא דאָס וואָס דער פילם האָט געוואָלט שטאַרק אַרויסצוברענגען, ווײַל שוואַרץ האָט אים געשאַפן אין 1939, ווען די פאָרגעפילן בשייכות מיטן יידישן גורל אין מזרח־אייראָפּע געווען ווײַט־ווײַט ניט קיין פויגלדיקע און ליידער, ליידער – צו אונדזער גרויסן בראָך – פולקאָם באַשטעטיקטע. וועגן דעם פילם איז פאַראַן אויך זייער אַ געראָטענער אַרטיקל פון מאַראַט גרינבערג (https://tinyurl.com/yxhky4m8).
לייענט, פאַרגלײַכט, קוקט און האָט הנאה!
דעם פילם קאָן מען זען גאַנצערהייט דאָ: https://tinyurl.com/yybruyw2
דעם כּתב־יד פון דער פּיעסע דאָ: https://tinyurl.com/yyhzh487
דעם געדרוקטן נוסח פון דער פּיעסע לייענט דאָ: https://tinyurl.com/yybzxkou
זעט אַ רעצעניע וועגן דוב־בערל קאָטלערמאַנס וויכטיק בוך: https://tinyurl.com/yxfwhh5z
מאַראַט גרינבערגס אַרטיקל וועגן דעם פילם "טביה" זעט דאָ: https://tinyurl.com/yxhky4m8
