צווישן שפּיל און פּאַראָדיע – פון 1865 ביז 1918

אַ פריילעכן מועד, ליבע פריינט! 
עס איז ידוע, אַז יידן אויסגעפּרואווטע אינעם טאָג־טעגלעכן ערנסטן יידישן לעבן פון שחרית ביז מעריב און צווישן מנחה און מעריב האָבן ליב אַ קאַפּל לצנות. ניט דעם כסדרדיקן נאָך פון דוד המלך בכבודו ובעצמו אויסגעטאַדלטן "מושב לצים" חלילה, נייערט יענעם כזיתל גוטמוטיקן כתבות־טרייבן צי בית אַ קורצן בין־השמשות, צי טאַקע בפירוש בין מנחה למעריב, צי איין מאָל אַ יאָר – שוין ממש לשם מצווה – אויף פּורים.

פון די יוונים און מתיוונים האָבן מיר באַקומען דעם באַגריף "פּאַראָדיע" און דער דאָזיקער מין פון אָפּלאַכן זיך און יענעם, פון גוט־ברודעריש זיך אויסלאַכן און גלאַט צעלאַכן זיך כמצוות הדאָקטוירים, איז שטאַרק אָנגעלייגט ביי אחינו בני־ישרל שוין פון גאָר אַלטע צייטן. דער געלערנטער ישראל דאַווידזאָן (דאַוויסזאָן?) האָט נאָך אין 1907 אַרויסגעגעבן אַ וויכטיקן ספר מיטן נאָמען Parody in Jewish Literature, וואו ער האָט צונויפגעזאַמלט אַ פולן שפּייכלער יידישע פּאַראָדיעס, דהיינו סאַטירישע און הומאָריסטישע איבערקרימונגען און נאָכמאַכונגען סיי פון פּאַרשוינען, סיטואַציעס און געשעענישן און סיי פון די פאַרשידענערליי ליטעראַרישע פאָרמען און זשאַנערן – צי אויף אַ לייכטן, צי אויף אַ שאַרף בייסיקן אופן. אַ פיינע אָפּהאַנדלונג פון יידישע פּאַראָדיעס אין דער נייער צייט געפינט מען אין דעם אַרטיקל "Parody" פון עדי פּאָרטנוי אין דער ייוואָ־ענציקלאָפּעדיע פון יידן און יידישן לעבן אין מזרח־אייראָפּע.

אין יענעם בוך האָט דאַווידזאָן אַ גאַנצן קאַפּיטל איבער די פריסטע, צו־יענער־צייט באַקאַנטע, פּאַראָדיעס אויף מאַמע־לשון. שפּעטער אַז ער דערגייט שוין צו דער נייער תקופה, אַזש ביז די לעצטע יאָרצענדליקער פונעם 19טן יאָרהונדערט, דערמאָנט ער צווישן די יידישע שטייגער פּאַראָדיעס, ווי אויך בשייכות מיט דעם גאַנצן ענין פון פּאַראָדיעס אויף דער פּסחדיקער הגדה, אויך איינע אַ שטאַרק טשיקאַווע הגדה פון יעקינא פון 1881 (אַ ביסל דערוועגן אין דער ענגלישער איבערזעצונג פון זילבערצווייגס "לעקסיקאַן") וואו עס ווערט אין אַ פאָרעם פון קאָמעדיע – למעשה איז דאָס אַ מין פּסחדיקער פּורים־שפּיל – פאָרגעשטעלט וויאַזוי אַ ישובניק אַ פּראָסטאַק אַן עם־הארץ פּראַוועט אי דעם ערשטן אי דעם צווייטן סדר. אָט־די, לאוו דווקא מי־יודע־וואָס פאַר אַן איידעלע, מאַכערייקע–לאַכערייקע איז טאַקע אַרויס אין צוויי באַזונדערע ביכלעך, היינו "הגדה יעקינא פון רענדאַר מיט זיין באַרימטן בחורל יעקינא דער בן־יחיד ווי זיי האָבן דעם סדר אָפּגעריכט" און איר המשך די "הגדה יעקינא פון דער אַנדערער נאַכט סדר". דאַווידזאָן פאַרנאָטירט בלויז די וואַרשעווער אויסגאַבע פון 1881:

ביי זלמן זילבערצווייג אין זיין לעקסיקאָן פון יידישן טעאַטער ווערן שוין דערמאָנט אי די פריערע לעמבערגער אויסגאַבע פון אַרום 1870, אי די שפּעטערע פון 1903:

קיינער האָט נאָך, דאַכט זיך, ניט אויסגעפאָרשט וויפל מאָל איז אָט־די קאָמעדיאַנטסקע שפּיל איז איבערגעדרוקט געוואָרן. אָבער אַז מע כאַפּט אַ קוק אין דעם WorldCat – אַשטייגער דאָ – דערזעט מען אַז יענע יאָרן איז דאָס געווען אַ גאַנץ גאַנגבאַרע סחורה. צווישן אַרום 1870 און 1907 זענען אַפּנים אַרויס ניט ווייניקער ווי זיבן איבערדרוקן אין די יאָרן: 1881, 1882, 1895, 1899, 1902, 1903 און 1907. גענויער ווייסט מען ניט אי ווייל מע דארף נאָך פאָרזיכטיק איבערקוקן דעם וואָרדקאַט'ס פּרטים, אי ווייל עס קאָן זיין אַז מע קאָן נאָך אנטדעקן אויך אַנדערע אויפלאַגעס.

דער אינטערנעט, לאַנג לעבן זאָל ער, דערמעגלעכט אַמאָל געפינען אויך אַ פריער ניט־באַקאַנטן דרוק אָדער איבערדרוק. אין אונדזער פאַל קאָן מען אפילו דערגיין צום פריסטן, לעת־עתה באַקאַנטן, דרוק פון דער הגדה פון יעקינא. דהיינו, אַחוץ די לעמבערגער דרוקן וואָס ווערן דאַטירט לפי־ערך 1870, ווייל קיין גענוי יאָר איז אין זיי ניט פאַרצייכנט, פאַרמאָגט די בייערישע שטאַטס־ביבליאָטעק אין מינכן אויך דעם טשערנאָוויצער דרוק פונעם צווייטן טייל פון דער דאָזיקער "הגדה", וואָס גיט־אָן בפירוש דאָס יאָר 1865. מיט אַנדערע ווערטער האָט די דאָזיקע אָפּלאַכערייקע זיך באַוויזן אויף דער וועלט אַן ערך אין דער זעלבער צייט ווען ש. אַבראַמאָוויטש האָט גענומען ווערן מענדעלע מוכר־ספרים. קאָן זיין, הייסט עס, אַז עס זענען אַרויס ניט ווייניקער (אויב נישט מער) ווי אַכט אויפלאַגעס פון אָט־דעם ווערק צווישן די יאָרן 1865 און 1907. דאָס אַליין זאָגט שוין עפּעס וועגן דער פּאָפּולערקייט און איר לפי־ערך לאַנגן אויסדויער אויפן דעמאָלטיקן ביכער־מאַרק.

די דאָזיקע "הגדה" איז אַ גאַנץ זעלטענער מוסטער פון גראָבע רייד, היינט־צו־טאָג זעלטענע "פּראָסטאַקישע" אויסדרוקן און קאָן זיין אויך מוסטערן פונעם אַמאָליקן יידישן סלענג. מע געפינט דאָ גאַנצע שטיקלעך דיאַלאָג אויף גואיש. דעם נאָמען "יעקינא" האָט מען דורכויס ראָמאַניזירט ווי Yakino אָדער Yekina, אָבער מיר דוכט, אַז דעם רענדאַרס בנאָקל הייסט אַפּנים "יאַנקעניו" (יעקעניו) אַ מין סלאַוויזירטע צערטל־און־וואָקאַטיוו־פאָרעם פון "יעקב", מערניט דער אלף צום סוף שטייט דאָרט אויף צו באַצייכענען דעם דרומדיקן "קומעץ־אלף־או". פון דער אַנדערער זייט געפינט מען דאָ אויך אַנדערע שרייבונגען פון דעם זעלבן נאָמען. אָט אין דעם צווייטן טייל וואָס איז אַרויס אין טשערנאָוויץ אין 1865 געפינט מען אויך "יאנקינא" און אפילו "יאנקינא".

ווי געזאָגט, דאּס ווערק זעט אויס צו זיין א גאַנץ מערקווערדיקער און אפשר אפילו אַן אויסשליסלעך זעלטענער מקור פאַרן פּראָסטן און פּראָסטאַקישן יידיש, כאָטש עס איז וויכטיק צו באַוואָרענען אַז מיר האָבן דאָ צו טאָן מיט זייער אַ שאַרפער קאַריקאַטור, אַ בייסיקער און מסתמא אַ שטאַרק איבערגעטריבענער פּאַראָדיע. און פאָרט אונדזערע פילאָלאָגן וואָלטן געמעגט דערמיט זיך אָפּגעבן ווי אויך די אַלע, וואָס האָבן אַ לעבעדיקן אינטערעס אין די "נידעריקערע" פאָרמען פון געזעלשאַפטלעך־דראַמאַטישן אָפּלאַכן – אין דעם פאַל דעם ישובניק'ס פאַרגרעבטקייט – און די מעגלעכע שעפעריקע אָפּצווייגן פון בדחנות און פּורים־שפּילעריי.

גראָד צו יענער צייט זענען באַקאַנט אויך אַנדערע געדרוקטע  דראַמאַטישע ווערק אויף יידיש. די עטוואָס בעסער באַקאַנטע פּיעסע די גענאַרטע וועלט וואָס דער ביבליאָגראַף בן־יעקב האָט זי באַצייכנט גראָד ווי "ספּור פּורים בל[שון]"א[שכנז] יהודית ע"ד ההוה (דראמא)" איז אַרויס אין לעמבערג און דווקא אין דעם זעלביקן יאָר – 1865. אַן אָנשפּאַר פאַר בן־יעקב'ס קורצער באַשרייבונג געפינט מען טאַקע אויפן שערבלאַט פון יענער פּיעסע: "אַשפָּאגִיל נֵייעֶ ווׅינְדֶרְלִיכִי נִיטְשֶעכְע (!) אוׄף פּוּרִים". דאַקעגן זשע אויפן שערבלאַט פומעם טשערנאָוויצער דרוק פון "הגדה יעקינא" שטייט גאָר: "מען בדארף נישט צוא גיין אויף קיין טיאטר פאר גילעכטער". ס'הייסט אַז די לייענער האָבן יענערצייט שוין באַדאַרפט וויסן פון טעאַטער און דערעיקרשט פון אַ קאָמישן עלעהיי אַ לפי־ערך לענגערע פּורים־שפּיל פאָרשטעלונג.

שמואל ניגער שרייבנדיק אין דעם ניו־יאָרקער פּנקס פון ייוואָ אין 1927 און דערנאָך אין זיין וויכטיקן, הגם שפּעטער מער ניט איבערגעדרוקטן בוך איבער שלום־עליכמס שאַפונג אין 1928, האָט אין דעם ווערק "הגדה פון יעקינא" איינגעזען איינעם פון די מקורים פון שלום־עליכמס הומאָר. די צרה איז אָבער וואָס די דאָזיקע "הגדה" האָט פיל מער צו טאָן מיט סאַטירע און דווקא אַ סאַטיקע פון אַ גאַנץ אומאיידעלן סאָרט איידער מיט הומאָר און מיט שלום־עליכמס טראַגיקאָמישער פילאָסאָפישער איראָניע.  ניט אויסגעשלאָסן, אגב אס'איז גאָרניט אויסגעשלאָסן, אַז אינמיטן 1860ער איז דער דעמאָלט נאָך "יונגער" מענדעלע מוכר־ספרים געווען אויך באַקאַנט מיט דער דאָזיקער "הגדה פון יעקינא", ווי מסתמא אויך זיין ליטעראַרישער בן־דור – י. י. לינעצקי – אויך כלל ניט קיין קליינער אָפּלאַכער!). דאָס איינציקע ווערק וואו אַ שמצל פון "יעקינא"'ס השפּעה געקאָנט האָבן אַ שטיקל השפּעה אויפן יונגן שלום־עליכם (אי דאָס מיט גרויס ספק) איז מסתמא זיין גוט באַקאַנטער און שאַרף, אפילו ברוטאַל אַראָפּרייסערישער שמ"ר'ס משפּט פון 1888.

אַזוי צי אַנדערש איז אָבער די "הגדה פון יעקינא" אייגנטלעך גאָרניט קיין פּאַראָדיע אויף דער פּסחדיקער הגדה, הגם דאָס גרייטן זיך און פירן (אָפּריכטן) דעם סדר שטייט אין סאַמע צענטער פון דער גאַנצער שפּיל. אמתע פּאראָדיעס, צי די פאַרוויילערישע קאַטאָוועסן, צי אַפּיקורסישע "אנטיקלעריקאַלע"רויטע, צי קאָמסאָמאָלישע זענען געבויט דירעקט אויף דער פאָרעם און נוסח פון דער פּסחדיקער הגדה ממש. די אַפּיקורסישע, סאָוועטישע "האַגאָדעס" ווערן זייער פיין באַהאַנדלט אין אַנאַ שטערנשיסעס שטאַרק אינטערעסאַנטן בוך Soviet and Kosher: Jewish Popular Culture in the Soviet Union וואָס איז אַרויס אין 2006. אויפן שערבלאַט פון איר בוך ווערט אויסגעניצט דאָס שערבלעטל פון איינער אַזאַ "הגדה"וועלכע איז אַרויס אין מאָסקווע אין 1927:

אַ גאַנץ רייכע ביבליאָגראַפיע פון אַזעלכע מיני "רויטע" אָדער "קאָמוניסטישע האגאָדעס" געפינט מען אין חנא שמערוק'ס אַרומנעמיקער ביבליאָגראַפיע פון יידישע ביכער און דרוק־פּובליקאַציס אינעם ראַטנפאַרבאַנד (פרסומים יהודיים בבריה"מ, 1960-1917).

עס זעט אָבער אויס, אַז די ערשטע פּאַראָדיע וואָס האָט דווקא געהייסן די באָלשעוויסטישע הגדה, און וואָס איר צווייטער (און מעגלעך אויך איר ערשטער) דרוק איז אַרויס אין 1918 אין קיעוו איז גאָרניט געווען קיין אַנטיקלעריקאַלע מאַכערייקע פונעם שפּעטערן סאָוועטישן שניט. ס'איז גראָד אַ פּאַראָדיש ווערק וואָס איז געבויט אויף דער הגדה נאָר אָפּלאַכן לאַכט עס אָפּ – און ניט זעלטן מיט יאַשטשערקעס – דעם גרוילעך ביטערן טעם פון דער דאַן נאָך יונגער באָלשעוויסטישער ממשלה. איר מחבר איז איינער פון די פּאָפּולערסטע יידישע הומאָריסטן און סאַטיריקער פון דער נייער יידישע ליטעראַטור און פּרעסע – יוסף טונקעל – מער באַקאַנט מיט זיין פּסוידאַנים: דער טונקעלער. מלכתחילה אַ קינסטלער און אַ קאַריקאַטוריסט האָט ער געמוזט פאַרלאָזן קונסט און גראַפיק צוליב זיין שוואַכער ראיה, אָבער אַדאַנק זיין טאַלאַנט און שאַרפער "אינערלעכע ראיה", מיט וועלכער ער האָט אויפגענומען פאַרשידענע געזעלשאַפטלעכע ווידעראַנאַנדן און פּערזענלעכע מענטשלעכע שוואַכקייטן, איז ער געוואָרן איינער פון די פרוכטבאַרסטע סאַטיריקער ביי יידן.

אין 1910-1906 האָט ער באַוויזן אָפּצולעבן אין ניו־יאָרק וואו ער האָט געשאַפן די שטאַרק באַליבטע אילוסטרירטע יידישע הומאָר־צייטונג, וואָס אין 1908 האָט זי געהייסן – דער קיביצער און זינט  1909 –     דער גרויסער קונדס. אין דעם זעלביקן 1918 יאָר האָט דער טונקעלער צוו"א אויך פאַרעפנטלעכט אין קיעוו אַ שאַרפזיניקע און גאַנץ בייסיקע  סאַטירישע דערציילונג "יידישיסטן" (אידישיסטען, שאַרזש, 16 זייטן).

 עטלעכע יאָר שפּעטער פלעג אפילו דער אויף־אַ־ווייל מעכטיקער יידישער קריטיקער און קאָמוניסטישער דעה־געבער, משה ליטוואַקאָוו, ניט זעלטן ניצן יידישקייט שטייגער און מסורה באַגריפן אויף צו פּריידיקן זיינע פּרינציפּיעל אַנטיקלעריקאַלע קאָמוניסטישע "טוירע". ניט קלאָר צי ער אַליין האָט באַנומען ווי אומגעלומפּערט און אין סתירותדיק עס קלינגט, סיידן ער איז שוין געווען אַזוי שטאָל־און־אייזן זיכער ביי זיך אַז ער אָטעמט אַריין אין די אַלטע יידישלעכע ווערטער און באַגריפן אַן עכט "מאָדערנעם", "אנטי כלי־קדושדיקן", קאָמוניסטישן זין. אָבער, פון דער אַנדערער זייט, אַז מע קערט זיך אום צו דעם טונקעלנס "באָלשעוויסטישער הגדה" דערזעט מען ווי טרעפלעך און צוגעפּאַסט עס דענען דעם מחברס שאַרפער אויפפאַסונג – סיי סטיליסטיש סיי אינהאַלטלעך – די אומגעלומפּערטקייט פונעם "שידוך" צווישן דעם נייעם רעזשים מיט די שפּראַך־און־באַגריף מיטלען פון דער אַלטער איינגעפונדעוועטער יידישער מסורה.

זייענדיק יענעם יאָר אין קיעוו, דער הויפּטשטאָט פון דער נאָך ניט קיין סאָוועטישער אוקראַינע איז דער טונקעלער ניט נאָר ניט מיטגעריסן געוואָרן מיט דעם באָלשעוויסטישן רעוואָלוציאָנערן התלהבות. גאָר פאַרקערט, ער האָט שוין דעמאָלט ווייטזיכטיק תופס געווען די אַלע "חנדעלעך" פונעם נייעם רעזשים, וואָס האָט שוין אַ יאָר שפּעטעטער אייגעשלונגען אויך גאַנץ אוקראַינע.

כדי אַביסל מזכה־את־הרבים זיין, דער עולם זאָל קענען קריגן אַ שטיקל באַגריף פון דעם טונקעלנס "באָלשעוויסטישער הגדה" ווערן דאָ־הי טאַקע אַרויסגעשטעלט קאָפּיעס פון די זייטלעך מיט (1) די פיר בנים (אויבן) און (2) די צען מכות: